ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΔΑ, Ραψ. Σ ( στ.478-616), σύντομες σημειώσεις

Η  Ασπίδα του Αχιλλέα και το ομηρικό σύμπαν

ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΔΑ , ΡΑΨ. Σ , στ. 478-616

Η κατασκευή των όπλων του Αχιλλέα από τον Ήφαιστο.

Η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα.

Μια πραγματική ή μια φανταστική ασπίδα;

Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της ομηρικής ποίησης.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ

•      Η απεικόνιση του σύμπαντος στην ομηρική ασπίδα.
  Η ανθρώπινή ζωή στην καθολική της έκφραση.

•     Μια συνολική εικόνα του οργανωμένου και πολιτισμένου ανθρώπινου βίου με την ποικιλία και τις αντιθέσεις του : η εναλλαγή εικόνων  ειρηνικής και πολεμικής ζωής.

•    Η υπεροχή σκηνών της ειρηνικής ζωής: το αντιπολεμικό πνεύμα της Ιλιάδας.

•      Η υψηλή κοινωνική θέση θέση του αοιδού. Ο Όμηρος από επικό ποιητή μετατρέπεται σε ζωγράφο και μεταπλάθει ένα πολεμικό έπος όπως η Ιλιάδα σε ύμνο της ζωής, στην οποία ο πόλεμος είναι μόνο μια πτυχή.

•      Το υψηλό επίπεδο της μεταλλοτεχνίας και του υλικού πολιτισμού γενικότερα στην ομηρική εποχή. Ο μεταλλουργός δεν είναι μόνο εξαίσιος τεχνίτης που κατασκευάζει άρτια ένα χρηστικό αντικείμενο, όπως είναι η ασπίδα ενός πολεμιστή. Με την έξοχη διακόσμηση της ασπίδας μετατρέπεται σε καλλιτέχνη , που αποτυπώνει πάνω στο χρηστικό αντικείμενο το καλλιτεχνικό του όραμα και την αντίληψή του για την ανθρώπινη ζωή στο σύνολό της.

•     Ο Όμηρος , εξυμνώντας την τέχνη του Ήφαιστου, εξυμνεί τη δική του ποιητική τέχνη, αφού είναι ο ποιητής που οργανώνει την ‘’ έκφραση’’ , δηλ. την περιγραφή ενός έργου τέχνης  όπως είναι η ασπίδα , και μας μεταφέρει με τους στίχους του την αλήθεια της ζωής…

ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΗΡΙΚΗΣ ΑΣΠΙΔΑΣ : με ποικιλία παραστάσεων που οργανώνονται σε 5 ομόκεντρους κύκλους, ξεκινώντας από το κέντρο ( ομφαλό)της ασπίδας:

• Στ. 482-488: Απεικόνιση της γης, της θάλασσας και των ουράνιων σωμάτων ( ήλιου, σελήνης , αστερισμών . Η παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων καθόριζε τη μέρα(Ήλιος), τους μήνες ( φεγγάρι- σεληνιακό ημερολόγιο), την αλλαγή των εποχών ( αστέρια) , άρα και τον κύκλο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, κυρίως τις γεωργικές εργασίες . Αλλά η παρατήρηση των άστρων ήταν σημαντική και για τη ναυσιπλοΐα ).
• Στ. 489- 539: Δύο  πολιτείες  σε καιρό ειρήνης και πολέμου αντίστοιχα , στην δεύτερη από το κέντρο διακοσμητική ζώνη.
• Επιλέγονται δύο ανθρώπινες δραστηριότητες από τον καιρό της ειρήνης (στ.489-507):

α/Γαμήλια πομπή  ( βλ. για τα γαμήλια έθιμα στην αρχαία Ελλάδα)

β/ Δίκη με αφορμή την αποζημίωση ( καταβολή προστίμου) για έναν φόνο

§         Στ. 508-539 : Μια πολιτεία σε περίοδο πολέμου :

Πολιορκία

Διαπραγματεύσεις για παράδοση της πολιτείας στους πολιορκητές

Αντεπίθεση των αμυνομένων- έξοδος από τα τείχη της πόλης

Ενέδρα στο ποτάμι

Επίθεση στα κοπάδια των πολιορκητών

Έφοδος των πολιορκητών

Σκληρή μάχη γύρω από το ποτάμι με πολλά θύματα και από τις δύο πλευρές

Στη μάχη συμμετείχαν και θεϊκές δυνάμεις ( Άρης, Αθηνά, Έριδα= διαμάχη, Κυδοιμός= ο θόρυβος της μάχης, Μοίρα= η μοίρα του θανάτου).

§         Στ. 540-571: Σκηνές από τη ζωή των αγροτών (στον τρίτο ομόκεντρο κύκλο)

Όργωμα χωραφιών με βόδια και άροτρα

Θερισμός

Τρύγος

Η εργασία είναι αξία ζωής, συνδυάζεται με την αμοιβή, τη συνεργασία, το γλέντι , τη μουσική, το συμπόσιο και  εξασφαλίζει κοινωνική αρμονία.

§         Στ. 572-588 : Σκηνές από τη ζωή των κτηνοτρόφων(4^ος κύκλος) :

Επίθεση λιονταριών σε κοπάδι βοδιών ( βίαιη σκηνή)

Βοσκή προβάτων και στάνες βοσκών. ( ειρηνική σκηνή)

§         Στ. 589-605 : Η εικόνα του κυκλικού – αντικριστού χορού αγοριών και κοριτσιών στα μέρη της Κρήτης . Κεντρικό πρόσωπο της γιορτής ο αοιδός.

§         Στ. 606-607: Η εικόνα του Ωκεανού, ως ποταμού που περιβρέχει κυκλικά τη γη.( στον πέμπτο εξώτατο κύκλο).

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

• Αστρονομικές γνώσεις- μελέτη των ουράνιων σωμάτων που καθόριζαν τις ανθρώπινες δραστηριότητες.
• Ο θεσμός του γάμου και τα γαμήλια έθιμα.
• Ύπαρξη δημογερόντων- κριτών και οργανωμένη απονομή της δικαιοσύνης για τον περιορισμό της αυτοδικίας.
• Ανάπτυξη της γεωργίας ( π.χ.μέθοδοι καλλιέργειας της γης( τριπλό όργωμα), καταμερισμός εργασίας στα κτήματα) και της κτηνοτροφίας.
• Εξελιγμένες μέθοδοι πολέμου.
• Οργάνωση γιορτών και ανάπτυξη καλών τεχνών ( χορός, μουσική).
• Ανάπτυξη μεταλλουργίας και υφαντουργίας.

Στην περιγραφή της ασπίδας και συγκεκριμένα μιας πολιτείας σε περίοδο πολέμου , στη χρονική εξέλιξη των γεγονότων , υπάρχουν στοιχεία του ιλιαδικού πολέμου, όπως:

• Πολιορκία μιας πόλης από τους εχθρούς.
• Πολεμικά συμβούλια και συσκέψεις.

• Διαπραγματεύσεις μεταξύ των εχθρών και συμφωνίες για τον τερματισμό του πολέμου με καταβολή αποζημίωσης.

• Φύλαξη των τειχών της πόλης και επαγρύπνιση από τον άμαχο πληθυσμό.

• Κατασκοπευτικές δραστηριότητες , για να βρουν τα αδύνατα σημεία του αντιπάλου ή

• Ενέδρες για να τον αιφνιδιάσουν

• Επίθεση των πολιορκημένων κατά της βάσης του εχθρού (δηλ. ενάντια σε στρατόπεδα, καράβια, κοπάδια) ή ληστρικές επιθέσεις από τους επιτιθέμενους για αρπαγή ζώων, γυναικών και άλλων θησαυρών.

• Καθημερινές πολύνεκρες μάχες με ανάμειξη και θεϊκών δυνάμεων.

Ο Ι.Θ. Κακριδής για την ομηρική ασπίδα…( αποσπάσματα από τα  ‘’Ομηρικά θέματα’’)

‘’ …  Ο αρχαίος Έλληνας νιώθει πως δεν μπορεί να εξαντλήσει την πληρότητα της ζωής παρά μόνο με την κατάφαση όλων των αντιθέσεων που κλείνει .Έτσι κι’ εδώ βλέπουμε τον Όμηρο να αναπλάθει τον κόσμο ολόκληρο χύνοντας το φως των στίχων του στη ζωή των ανθρώπων της πολιτείας και στη ζωή των ξωμάχων, στη ζωή των αντρών- δικαστήριο- και στη ζωή των γυναικών- γάμος- στα έργα του πολέμου και στα έργα της ειρήνης , στη σοβαρή δουλειά με το μόχθο της και στη γιορτή με τις χαρές της , στις οιμωγές των λαβωμένων και στα τραγούδια των χαροκόπων.

      Μέσα στην αποκλειστικά πολεμική ατμόσφαιρα της Ιλιάδας , μέσα στα ηρωικά κατορθώματα και στο θάνατο τόσων παλικαριών , η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα μάς ανοίγει μια σειρά από εικόνες , όπου ο πόλεμος είναι μια μόνο φάση της ζωής και όχι η πιο σημαντική. Οι ειρηνικές σκηνές υπερισχύουν εδώ. Και οι μεγάλοι ήρωες με τα τιμημένα ονόματα παραμερίζονται για μια στιγμή : ο ποιητής μάς μιλεί τώρα για τις χαρές και τους καημούς του απλού ανώνυμου λαού.  ….  Σαν να ήθελε να υποδηλώσει πως όσο και να ψάλλει πολέμους, μια φορά η καρδιά του δεν ανήκει σε αυτούς , πως η αγριότητά τους είναι ξένη με την ψυχή του , παρουσίασε τον ίδιο του τον εαυτό να ψάλλει – μοναδική φορά μέσα στην Ιλιάδα – όχι στο στρατόπεδο των Ελλήνων, ούτε μέσα στην πολιορκημένη Τροία, παρά μέσα στην Ασπίδα, ανάμεσα στους νέους και τις νέες που χορεύουν – ο θείος αυτός αλήθεια τραγουδιστής…’’

‘’  …. Ο Όμηρος δεν περιγράφει εδώ μια πραγματική ασπίδα . Ζ.ωντας τον 8^ο π.Χ. αιώνα ξέρει βέβαια τις σύγχρονές του κυκλικές ασπίδες , που η διακόσμησή τους γίνεται σε επάλληλους κύκλους. Από την άλλη η τεχνική της Ασπίδας και μερικά από τα θέματά της δείχνουν πόσο δυνατή είναι ακόμα η θύμηση της μυκηναϊκής τέχνης μέσα στην παράδοση ύστερα από τέσσερις αιώνες .Η γενική όμως σύλληψη και η οργάνωση του υλικού είναι έργο του Ομήρου:τα δάνεια στοιχεία συγχωνεύτηκαν,  ανακατώθηκαν με επινοήματα του ίδιου του ποιητή και – το σπουδαιότερο- από

στοιχεία των εικαστικών τεχνών μετασχηματίστηκαν σε στοιχεία της τέχνης του λόγου. Γιατί οι εικαστικές τέχνες – ζωγραφική, πλαστική κ.λ.π. – εργάζονται μέσα στο χώρο, όχι στο χρόνο, κι’ έτσι από ένα θέμα που αναπτύσσεται μέσα στο χρόνο ( π.χ. πώς εξελίσσεται η πολιορκία μιας πόλης ) δεν μπορούν να δώσουν παρά μια στιγμή του μόνο , ας είναι και την κορυφαία….’’.

               Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Όμηρος  πρωτοτυπεί και πρωτοπορεί μετασχηματίζοντας στοιχεία της επικής παράδοσης, Ένα θέμα τυπικό, όπως η περιγραφή της διακόσμησης μιας ασπίδας , το παρουσίασε με μοναδικό τρόπο. Απάλλαξε την ασπίδα του Αχιλλέα από μυθικές  και τερατολογικές παραστάσεις που απηχούν τη φρίκη και τον τρόμο. Αντίθετα , την εμπλούτισε με στοιχεία του ανθρώπινου βίου και με υψηλά επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού , γεγονός που δείχνει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της ομηρικής ποίησης.

Ακολουθούν:

• Στ. 608-616: Η κατασκευή των υπόλοιπων αμυντικών όπλων του Αχιλλέα(θώρακας, κράνος, κνημίδες ).
• Στ. στ. 613-616 : Η παράδοση των όπλων στη Θέτιδα , η οποία σπεύδει να τα παραδώσει στο γιο της Αχιλλέα.

               Η περιγραφή των υπόλοιπων αμυντικών όπλων γίνεται συνοπτικά, σε αντίθεση με την αναλυτική περιγραφή της διακόσμησης της Ασπίδας.

                Για την κατασκευή της πανοπλίας αναμειγνύονται με εξαιρετική δεξιοτεχνία πολύτιμα και άλλα υλικά: χρυσός, ασήμι, χάλυβας, χαλκός, κασσίτερος.

                Η περιγραφή των όπλων ενός σπουδαίου ήρωα είναι τυπικό θέμα της επικής ποίησης , που συνδυάζεται με την επικείμενη αριστεία του ήρωα στο πεδίο της μάχης. Την κατασκευή και παράδοση των όπλων στον Αχιλλέα θα ακολουθήσει η πιο συγκλονιστική και πολυαναμενόμενη μονομαχία της Ιλιάδας : η αναμέτρηση του Έκτορα με τον Αχιλλέα, που γυρεύει εκδίκηση για το σκοτωμό του Πατρόκλου. Σε αυτό το πλαίσιο, η περιγραφή της ασπίδας εξαίρει τη δύναμη του Αχιλλέα, αλλά παράλληλα λειτουργεί και ως επιβράδυνση της μονομαχίας, εντείνοντας την αγωνία μας.

             Ταυτόχρονα όμως δίνεται μια ευκαιρία στον Όμηρο να υπογραμμίσει τη θνητότητα του Αχιλλέα. Αν και είναι εφοδιασμένος με θεϊκά όπλα, δεν θα γλυτώσει το θάνατο στον πόλεμο της Τροίας, όπως συνέβη και με τον Πάτροκλο. Ο θάνατός τους ήταν προαποφασισμένος από τη Μοίρα, όσο αν και τον προκάλεσαν και οι ήρωες με τις πράξεις και τις αποφάσεις τους. Ένα ακόμη στοιχείο τραγικότητας για τον Αχιλλέα είναι ότι θα πεθάνει στη μάχη κρατώντας μια ασπίδα που απεικονίζει όλο το μεγαλείο και τις χαρές της ανθρώπινης ζωής, την οποία πρόωρα επέλεξε να απαρνηθεί ο ήρωας.