'' Ελεύθεροι Πολιορκημένοι'' του Διονυσίου Σολωμού

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ ( Ζάκυνθος 1798- Κέρκυρα 1857)

• Η  σημαντικότερη ποιητική φωνή του 19ου αι. και ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος της Επτανησιακής Σχολής . περισσότερα για την Επτανησιακή Σχολή...

    Τα  ενετοκρατούμενα Επτάνησα δε βρέθηκαν ποτέ κάτω από την οθωμανική κυριαρχία, ενώ παράλληλα ήρθαν σε επαφή με το δυτικό πολιτισμό, γεγονός που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναπτύξουν σημαντική πνευματική δραστηριότητα. Η λογοτεχνική παραγωγή των Επτανήσων κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα είναι γνωστή ως Επτανησιακή σχολή.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της επτανησιακής λογοτεχνίας είναι η χρήση της δημοτικής γλώσσας και του δεκαπεντασύλλαβου ομοιοκατάληκτου ή ανομοιοκατάληκτου μέτρου, καθώς και η άντληση των θεμάτων από τη θρησκεία, την πατρίδα και τον έρωτα.

Γενάρχης της Επτανησιακής σχολής είναι ο Διονύσιος Σολωμός ενώ οι επτανήσιοι λογοτέχνες διακρίνονται σε σολωμικούς, μετασολωμικούς και εξωσολωμικούς.

                                

·        Θεμελιωτής της νεότερης ελληνικής ποίησης στη δημοτική γλώσσα.

· Έγραψε    ποιήματα με λυρικό και ηρωικό περιεχόμενο, αλλά και

·        Πεζά έργα με κριτικό και σατιρικό χαρακτήρα.

·        Με κλασική παιδεία , αλλά και επιρροές από τα   ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα  της εποχής: τον κλασικισμό και το ρομαντισμό.

Ο Ρομαντισμός ήταν ένα πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα το οποίο εμφανίστηκε στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία από τα τέλη του 18ου έως και τα μέσα του 19ου αιώνα ως αντίδραση στον κλασικισμό και τον ορθολογισμό των προηγούμενων αιώνων. Ο Ρομαντισμός επηρέασε όλες τις τέχνες αλλά και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, γι' αυτό εκτός των άλλων δηλώνει και μια στάση ζωής. Έδωσε έμφαση στο ρόλο του συναισθήματος, της φαντασίας, του αυθορμητισμού, του συγκινησιακού και του ονειρικού στοιχείου. Τα θέματά του είναι κυρίως η φύση, η περιπέτεια, η ελευθερία, ο έρωτας, ο ηρωισμός κ. α. Οι ρομαντικοί κηρύσσουν την επιστροφή στις ρίζες των λαϊκών πολιτισμών .

Κλασικισμός : Η τάση να μιμηθεί η τέχνη παλαιότερα πρότυπα που έχουν θεωρηθεί κλασικά. Π.χ. όσον αφορά την ευρωπαϊκή τέχνη και λογοτεχνία την περίοδο της Αναγέννησης αλλά και μέχρι τον 18ο αιώνα τα κλασικιστικά στοιχεία είναι έντονα, λόγω της στροφής προς την αρχαία Ελλάδα.

• Με ιδεολογικές επιρροές από την Αναγέννηση, το διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση.

·        Με απεριόριστο θαυμασμό προς την Ελληνική Επανάσταση του 1821 , την οποία παρακολουθούσε από τα Επτάνησα ( ‘’ Εθνικός  Ύμνος’’, 1823: η έκδοση του έργου ενίσχυσε το κίνημα του φιλελληνισμού).

·        Πηγές έμπνευσης : δημοτικό τραγούδι, λαϊκή παράδοση , ‘’ Ερωτόκριτος’’ και άλλα έργα της Κρητικής Αναγέννησης, ποιήματα των Βηλαρά και Χριστόπουλου στην ομιλουμένη γλώσσα.

·        Ο Σολωμός συνδέει την πνευματική απελευθέρωση και την προκοπή του ελληνικού έθνους με την γλωσσική απελευθέρωση από τον αρχαϊσμό και την καλλιέργεια της δημοτικής γλώσσας ( ‘’ Διάλογος’’, 1824/’’ Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;’’).

 Στο πνευματικό κλίμα της Ιταλίας, όπου σπούδασε και σχετίστηκε με τους λογοτεχνικούς κύκλους , γνώρισε από κοντά την έντονη πάλη μεταξύ ρομαντισμού και νεοκλασικισμού και τη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα, γεγονός που τον επηρέασε στη συνέχεια στη στάση του απέναντι στο ελληνικό γλωσσικό πρόβλημα. Για τον Σολωμό η εθνική παιδεία προϋπέθετε την εθνική γλώσσα του λαού. Πίστευε στην αξία της λαϊκής τέχνης και της λαϊκής γλώσσας, γι’ αυτό και όταν επέστρεψε στη Ζάκυνθο το 1818 έσπευσε να μελετήσει τη λαϊκή παράδοση μέσα από το δημοτικό τραγούδι, την κρητική λογοτεχνία και την ποίηση του Βηλαρά και του Χριστόπουλου.Στην απόφασή του να γράψει ποίηση στα ελληνικά, να αναδείξει τις εκφραστικές δυνατότητες της δημοτικής γλώσσας και να θέσει την ποίησή του στην προβολή της Ελληνικής Επανάστασης έπαιξε ρόλο και η γνωριμία του το 1822 με το Σπυρίδωνα Τρικούπη.

 

   

''Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα [ή άλλο πράγμα], και θα αισθανθείς μέσα σου να λαχταρίζει κάθε είδος μεγαλείου. ''
[Στοχασμός του ποιητή. Προλεγόμενα Ιάκωβου Πολυλά], XI. Ποιήματα. Ίκαρος, 1961. 30.

Η ποίηση του Σολωμού περιστρέφεται γύρω από τα μεγάλα θέματα που διαχρονικά απασχόλησαν φιλοσόφους και ποιητές όλους τους αιώνες : ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΦΥΣΗ, ΘΡΗΣΚΕΙΑ, ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ. Στην ποίησή του η ελευθερία θριαμβεύει ενάντια στους περιορισμούς που βάζει στον άνθρωπο η φύση και η θρησκεία    (με την οραματική σύλληψη της μέλλουσας ζωής) θριαμβεύει ενάντια στο θάνατο.

 

  ''Ο Διονύσιος Σολωμός υπήρξε κορυφαίος ποιητής και στοχαστής. Η ποίησή του συμπυκνώνει μέσα της όλα τα στοιχεία της ελληνικής ποιητικής παράδοσης. Η Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε κατά κύριο λόγο την πηγή της έμπνευσής του, γι’ αυτό και προσπάθησε να αποτυπώσει με την ποίησή του τα οράματα του αγωνιζόμενου γένους του. Προσηλωμένος στην ιδέα της τελειότητας προσπάθησε να εκφράσει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ποιητικές του συλλήψεις, προσκολλημένος στο ιδανικό της τέχνης του. Όλη η ζωή του ήταν ένας αγώνας για την τελείωση του έργου του. Η έντονη όμως επιθυμία του για τη μορφική τελειότητα των έργων, μας άφησε σε μεγάλο βαθμό αποσπασματικό το έργο του, που όμως διακρίνεται για την βαθιά στοχαστικότητα και την καθαρότητα των ιδεών του.''    

 

      ‘’ Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’’ : το κορυφαίο έργο του ποιητή που μας    παραδόθηκε μη ολοκληρωμένο, με τη μορφή τριών σχεδιασμάτων.

·        Κορυφαίες αξίες : η πατρίδα και η ελευθερία . Η ελευθερία προβάλλεται ως εσωτερική κατάσταση που συνίσταται στην εκπλήρωση του χρέους από τους αγωνιστές , που ξεπερνούν εμπόδια εξωτερικά και εσωτερικά και υψώνονται σε διαχρονικά σύμβολα ελευθερίας και θυσίας για την εκπλήρωση του χρέους.

	''Σκέψου βαθιά και σταθερά (μία φορά για πάντα) τη φύση της Ιδέας, πριν πραγματοποιήσεις το ποίημα. Εις αυτό θα ενσαρκωθεί το ουσιαστικότερο και υψηλότερο περιεχόμενο της αληθινής ανθρώπινης φύσης, η Πατρίδα και η Πίστις. ''
	«Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», Στοχασμοί του ποιητή (μετάφραση Ιάκωβου Πολυλά), [3]. Ποιήματα. Ίκαρος, 1961. 207.

Το ιστορικό υπόβαθρο του ποιήματος εδράζεται στα γεγονότα της πολιορκίας και της Εξόδου του Μεσολογγίου το 1826      ...

Oι Eλεύθεροι Πολιορκημένοι. Σχεδίασμα B΄

1.
Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·
Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι’ η μάνα το ζηλεύει.
Tα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει·
Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει:
«Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τί σ’ έχω γω στο χέρι;
Oπού συ μούγινες βαρύ κι’ ο Aγαρηνός το ξέρει.»         Σολωμός Διονύσιος

Ο πρώτος στίχος του σχεδιάσματος συνθέτει ένα παράδοξο: μια εικόνα απόλυτης σιγής και ακινησίας γύρω από την πολιορκημένη πόλη. Η ατμόσφαιρα αυτή επιτείνεται με τη χρήση των ονοματικών προσδιορισμών ( '' άκρα'' , '' του τάφου'' ) που αποδίδονται στο υποκείμενο '' σιωπή'' , το υπερβατό του στίχου και τη μεταφορική χρήση του ρήματος ''βασιλεύει'' στο τέλος του στίχου.

Ο  δεύτερος στίχος σπάει το κλίμα της ακινησίας με την οπτικοακουστική εικόνα του πουλιού που πετάει ελεύθερο έξω από τον κλοιό της πολιορκημένης πόλης και έχει την ευτυχία να χορτάσει την πείνα του. Αντίθετα, ο άνθρωπος , το ανώτερο πλάσμα στην ιεραρχία των όντων ζηλεύει, φθονεί το πιο ταπεινό πλάσμα της φύσης , το πουλί, γιατί στερείται και την ελευθερία της κίνησης και τη δυνατότητα να τραφεί. Η αντίθεση γίνεται τραγικότερη, γιατί από το πλήθος των ανώνυμων πολιορκημένων του Μεσολογγίου επιλέγεται η γυναίκα με την ιδιότητα της μάνας, που δεν αγωνιά τόσο για τη δική της ζωή, όσο για τη ζωή του παιδιού της.

Στον επόμενο στίχο δίνεται εικονοπλαστικά το δράμα της πείνας ,που παίρνει τη μορφή της απόλυτης στέρησης και δηλώνεται με τους μαύρους κύκλους που περιζώνουν τα μάτια των πεινασμένων.

 Οι τρεις τελευταίοι στίχοι επικεντρώνονται στο δράμα του πολεμιστή. Τονίζεται η πολεμική του αρετή με το επίθετο '' καλός'', αλλά και η αδυναμία του να πολεμήσει ('' στέκει παράμερα'' ) και να σηκώσει το όπλο του , που το νιώθει βαρύ και άχρηστο, εξαιτίας της σωματικής εξασθένησης που του έχει προκαλέσει η πείνα. Ο μαχητής ξεσπάει σε κλάμα όχι από φόβο ή δειλία, αλλά από ντροπή , παράπονο και απελπισία : δεν μπορεί να εκπληρώσει το ανδρικό του χρέος και, το χειρότερο, ο εχθρός γνωρίζει την αδυναμία του.

  Τη διάρκεια και την ένταση του πάθους των προσώπων τονίζει η χρήση του δραματικού ενεστώτα.

      Με άκρα  εκφραστική λιτότητα και θαυμαστή ισορροπία στην ποιητική του σύνθεση ,ο Σολωμός έδειξε το δράμα και των μαχητών και του άμαχου πληθυσμού. Η πείνα είναι το πρώτο εξωτερικό εμπόδιο στην αναβάθρα των δυσκολιών που πρέπει να ξεπεράσουν , για να συνεχίσουν να αντιστέκονται. Στο βαθμό που το κατορθώνουν παραμένουν εσωτερικά ελεύθεροι.

    Ο  άντρας και η γυναίκα  αντιστέκονται στην πείνα με τρόπο διαφορετικό : η γυναίκα παθητικά, με μια σιωπηλή αντοχή, ο άντρας ενεργητικά, με διαμαρτυρία,πίκρα και παράπονο. 

   

''Σκέψου την ισοζυγία των δυνάμεων, μεταξύ ανδρών και γυναικών. Εκείνοι ας αισθάνονται όλα, και ας νικάνε όλα, με την ουσίαν έξυπνη [=εγρήγορη]· τούτες ας νικάνε και αυτές, αλλ’ ωσάν γυναίκες.''
«Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», Στοχασμοί του ποιητή (μετάφραση Ιάκωβου Πολυλά), [12]. Ποιήματα. Ίκαρος, 1961. 210.

     Και  οι δύο όμως ήρωες έχουν κάτι κοινό, πέρα από την αντίσταση στην πείνα: το ίδιο εξωτερικό εμπόδιο ακυρώνει το ρόλο τους. Η μητέρα δεν μπορεί να συντηρήσει το παιδί της στη ζωή, όπως επιβάλλει ο φυσικός και κοινωνικός της ρόλος, και ο Σουλιώτης δεν μπορεί να εκπληρώσει το χρέος του ως πολεμιστής.

Αφαιρώντας  κάθε ιστορική λεπτομέρεια, κάθε αναφορά σε συγκεκριμένο τόπο, χρόνο ή ονόματα  αγωνιστών, ο ποιητής δίνει διαχρονικότητα και καθολικότητα στην πάλη του ανθρώπου να ξεπεράσει τα εξωτερικά εμπόδια και να κατακτήσει την εσωτερική του ελευθερία.  Έτσι ερμηνεύεται και ο τίτλος του ποιήματος '' Ελεύθεροι Πολιορκημένοι'' , τον οποίο επέλεξε τελικά ο Σολωμός ως σφραγίδα του έργου του. Οι ηρωικές μορφές του ποιήματος πολιορκούνται από εξωτερικά και εσωτερικά εμπόδια, αλλά αναδεικνύονται νικητές στον αγώνα για την κατάκτηση της ηθικής ελευθερίας που συνίσταται στην εκπλήρωση του χρέους.

  

2.
      Tο Mεσολόγγι έπεσε την άνοιξη· ο ποιητής παρασταίνει την Φύση, εις τη στιγμή που είναι ωραιότερη, ως μία δύναμη, η οποία, με όλα τ’ άλλα και υλικά και ηθικά ενάντια, προσπαθεί να δειλιάση τους πολιορκημένους· ιδού οι Στοχασμοί του ποιητή:

           H ζωή που ανασταίνεται με όλες της τες χαρές, αναβρύζοντας ολούθε, νέα, λαχταριστή, περιχυνόμενη εις όλα τα όντα· η ζωή ακέραιη, απ’ όλα της φύσης τα μέρη, θέλει να καταβάλη την ανθρώπινη ψυχή· θάλασσα, γη, ουρανός, συγχωνευμένα, επιφάνεια και βάθος συγχωνευμένα, τα οποία πάλι πολιορκούν την ανθρώπινη φύση στην επιφάνεια και εις το βάθος της.
           H ωραιότης της φύσης, που τους περιτριγυρίζει, αυξαίνει εις τους εχθρούς την ανυπομονησία να πάρουν τη χαριτωμένη γη, και εις τους πολιορκημένους τον πόνο ότι θα τη χάσουν.

O Aπρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε,
Kι’ όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε.

Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει,
Kαι μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι,           
Kι’ ολόλευκο εσύσμιξε με τ’ ουρανού τα κάλλη.
Kαι μες στης λίμνης τα νερά, όπ’ έφθασε μ’ ασπούδα,
Έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα,
Που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο·
Tο σκουληκάκι βρίσκεται σ’ ώρα γλυκιά κι’ εκείνο.
Mάγεμα η φύσις κι’ όνειρο στην ομορφιά και χάρη,
H μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι·
Mε χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει·
Όποιος πεθάνη σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.

Tρέμ’ η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της. 

ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ

Ο πειρασμός της ανοιξιάτικης φύσης απειλεί να απομακρύνει  τους πολιορκημένους  αγωνιστές από το χρέος τους.

Στ.1 : Προσωποποίηση φυσικών δυνάμεων : του Απρίλη  (συμβολίζει την κορύφωση της ομορφιάς της φύσης την άνοιξη )

και του Έρωτα ( συμβολίζει τη χαρά της ζωής και την επιθυμία για τη διατήρησή της ).

Στ. 1: εικόνα οπτικοακουστική, γεμάτη κίνηση και χάρη.

Στ.2 : παρομοίωση- υπερβολή: Το πλήθος των λουλουδιών και των καρπών την άνοιξη συγκρίνεται με το πλήθος των εχθρών που πολιορκούν το Μεσολόγγι.

Στ1-2  : έντονη αντίθεση ( τονίζει τη δυσκολία του αγώνα και το μεγαλείο της αντίστασης των υπερασπιστών της ελευθερίας).

Ακολουθούν τρεις επιμέρους εικόνες που προβάλλουν την ομορφιά της φύσης με φθίνουσα κλιμάκωση:

 

·        Από το πλατύ στο στενό οπτικό πεδίο

·        Από το γενικό στο ειδιkότερο

·        Από τα ανώτερα στα κατώτερα πλάσματα της φύσης

 Από τα έμψυχα στα άψυχα 

 Ο  φυσικός κόσμος ,σε μια οργανική ενότητα και αρμονία, '' πολιορκεί'' τους αγωνιστές της ελευθερίας . Η φύση, ως πηγή του κάλλους και του θαυμαστού ,στέκεται συχνά εμπόδιο στην ηθική τελείωση του ανθρώπου, αφού τον απομακρύνει από την εκπλήρωση του χρέους.

Στ.8 : Συνοπτική και λιτή διατύπωση της μαγείας και της ομορφιάς της φύσης με εικόνες, μεταφορικές εκφράσεις, υπερβολές.

Στ.9 : Κορυφαία αντίθεση , αφού  ακόμη και τα άψυχα απολαμβάνουν την ομορφιά της ζωής ,ενώ τη  στερείται το ανώτερο πλάσμα, ο άνθρωπος.

Στ. 12-13 : Προσωποποίηση της φύσης / υπερβολή : Η φύση στέλνει στον άνθρωπο το μήνυμα να αφεθεί στη χαρά της ζωής και τονίζει το βάρος του θανάτου…

Η φύση και η ομορφιά της ζωής είναι ένα ακόμη εξωτερικό εμπόδιο που πρέπει να υπερνικήσουν οι πολιορκημένοι αγωνιστές , για να εκπληρώσουν το χρέος τους , να θυσιαστούν για την ελευθερία…

''Όποιος πεθάνη σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.'' : Εδώ, σ' αυτό το στίχο ήθελε  να καταλήξει ο ποιητής , για να πει με τις  '' χίλιες γλώσσες'' ότι η ζωτική γοητεία της φύσης την άνοιξη αυξαίνει τον πόθο της ζωής'', ενεργεί βιολογικά, να πούμε , επάνω σ' όλα τα όντα και πολύ περισσότερο στον άνθρωπο, κ'  επομένως αυξαίνει παράλληλα και την οδύνη του θανάτου.Δένεται έτσι πάλι όλο το κομμάτι από τούτο το σημείο με το στίχο

  ''Kι’ όσ’ άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ’ άρματα σε κλειούνε.'' , 

που είναι βέβαια κατάσταση επικρεμάμενου θανάτου. Για τούτο :

    '' Tρέμ’ η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της. ''

ο  τελευταίος  σημαντικός  στίχος , που παρασταίνει αυτή την αύξηση του πόθου της ζωής , που κάνει μέσα την '' ψυχή'' να '' τρέμει'' , να παραλύει δηλαδή και να ξεχνιέται , να παραδίδεται στη γοητεία ( '' γλυκά'', με ηδονή ) της φύσης.     ''  

Γ. Θέμελη : '' Η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών''.