'' Ερωτόκριτος'' - Η ακμή της Κρητικής Λογοτεχνίας

1570-1669

Κρητική λογοτεχνία – Περίοδος της ακμής      Στη  βενετοκρατούμενη Κρήτη από τα μέσα του 16ου ως τα μέσα του 17ου αι. τα γράμματα και οι τέχνες ακμάζουν.     Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η επίδραση της λογοτεχνίας της ιταλικής Αναγέννησης. Το κρητικό θέατρο γνωρίζει μεγάλη άνθιση και το κρητικό ιδίωμα καλλιεργείται ως λογοτεχνική γλώσσα. Τα περισσότερα έργα είναι θεατρικά, με εξαίρεση ένα έμμετρο μυθιστόρημα , τον '' Ερωτόκριτο'' του Βιτσέντζου Κορνάρου , και ένα ποιμενικό ειδύλλιο. Τα θεατρικά έργα μπορούν να διακριθούν σε επιμέρους είδη: την τραγωδία, την κωμωδία, το θρησκευτικό δράμα και το ποιμενικό δράμα.

Λόγοι που συνετέλεσαν στην ακμή της Κρητικής Λογοτεχνίας:

• Η λαϊκή παράδοση και τα δημοτικά τραγούδια ( ακριτικά, ριζίτικα)
• Η επαφή της βενετοκρατούμενης Κρήτης με το πνεύμα της ιταλικής Αναγέννησης
• Η οικονομική ανάπτυξη και η πνευματική ελευθερία που επικρατούσαν στο νησί την περίοδο της Ενετοκρατίας.

Βασικά  γνωρίσματα της Κρητικής λογοτεχνίας:

• Η καλλιέργεια του κρητικού ιδιώματος.
• Το ηρωικό πνεύμα και η αγάπη για την ελευθερία
• Το συναίσθημα του σεβασμού και του χρέους απέναντι στη θρησκεία, την πατρίδα και την οικογένεια
• Η εξιδανίκευση της γυναίκας και του έρωτα
• Το ιπποτικό πνεύμα ( επίδραση από τη Δύση)

Έμμετρο μυθιστόρημα

‘’Ερωτόκριτος’’. Είναι το σπουδαιότερο έργο της Κρητικής λογοτεχνίας και αποδίδεται στο Βιτσέντζο Κορνάρο.  Πολύστιχο ποίημα σε ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο, με χαρακτήρα ηρωικό και ερωτικό, στοιχεία επικά και λυρικά. Αν και μιμείται ο δημιουργός μεσαιωνικά γαλλικά ιπποτικά μυθιστορήματα, συνθέτει ένα ποίημα πρωτότυπο που αντανακλά το ελληνικό πνεύμα και αξιοποιεί θαυμάσια τη λαϊκή γλώσσα της εποχής του ποιητή στην Κρήτη,  αναδεικνύοντας όλη την εκφραστική της δύναμη, όπως και το στίχο των δημοτικών μας τραγουδιών.

Το επικό-ηρωικό και το ερωτικό στοιχείο, που αναφέρονται ως θεματικοί πυρήνες ήδη στους πρώτους στίχους («και των αρμάτω οι ταραχές, έχθρητες και τα βάρη / του Έρωτα η εμπόρεση και της φιλιάς η χάρη»), συνυπάρχουν στο έργο μοιρασμένα συμμετρικά  στα 5 μέρη στα οποία οργανώνεται η δράση του ''Ερωτόκριτου''.

                        

Του κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνου, και του τροχού που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνου, και του καιρού τ’ αλλάμματα που αναπαημό δεν έχου, μα στο καλό κ’ εις το κακό περιπατούν και τρέχου, και των αρμάτω οι ταραχές, έχθρητες και τα βάρη, του Έρωτα η εμπόρεση και της φιλιάς η χάρη, αυτάνα μ’ εκινήσασι τη σήμερον ημέρα ν’ αναθιβάλω και να πω τά κάμαν και τά φέρα σ’ μια κόρη κ’ έναν άγουρο που μπερδευτήκα ομάδι σε μια φιλιάν αμάλαγη, με δίχως ασκημάδι.                                                            Ερωτόκριτος, Α΄, 1-10. Ερμής, 1985. 11.

                    Πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και το θέμα της αστάθειας της Μοίρας και της Τύχης, ενώ καθοριστική είναι και η σημασία του θέματος των κοινωνικών διακρίσεων: ο έρωτας των δύο ηρώων έρχεται σε αντίθεση με τις καθιερωμένες κοινωνικές συμβάσεις και τους φέρνει σε σύγκρουση με το περιβάλλον τους, τελικά όμως στο τέλος του έργου «νικούν» οι προσωπικές αρετές.

         Οι πρωταγωνιστές, ο  Ερωτόκριτος και η Αρετούσα, που μετέχουν ισότιμα στην '' κρίση'' , δηλ. τη δοκιμασία του έρωτα, είναι πρότυπα νέων προικισμένων με όλα τα χαρίσματα που αρμόζουν στην κοινωνική τους θέση: 

          

 '' Ήρχισε κ’ εμεγάλωνε το δροσερό κλωνάρι

κ’ επλήθαινε στην ομορφιά, στη γνώση και στη χάρη·

εγίνηκε της ηλικιάς παντόθες εγροικήθη

πως για να το ’χου θάμασμα στον κόσμον εγεννήθη·

και τ’ όνομά τση το γλυκύ το λέγαν Αρετούσα·

οι ομορφιές τση ήσαν πολλές, τα κάλλη τση ήσα πλούσα. ''

      

   Αντάξιος της αγαπημένης του και ο  Ερωτόκριτος , που ,αν και κοινωνικά κατώτερος, θα καταξιωθεί χάρη στις προσωπικές του αρετές :

     ''   Ήτονε δεκοκτώ χρονώ, μα ’χε γερόντου γνώση·
οι λόγοι του ήσανε θροφή κ’ η ερμηνειά [= συμβουλή] του βρώση·
και τ’ όνομα του νιούτσικου Ρωτόκριτον ελέγα·
ήτονε τσ’ αρετής πηγή και τσ’ αρχοντιάς η φλέγα [= φλέβα].     ''

       Το  μοτίβο της δοκιμασίας των ερωτευμένων , συνηθισμένο και στα δημοτικά τραγούδια , κυριαρχεί και στον '' Ερωτόκριτο''. Η  αφοσίωση, η υπομονή και  ,πάνω από όλα, η αγνότητα των αισθημάτων    και η προσωπική αρετή οδηγούν στη δικαίωση του έρωτα και την ένωση των δύο νέων , ενάντια σε όλα τα κοινωνικά εμπόδια και τις πατρικές απαγορεύσεις.

      ''   Γιατί όποιος δίχως πιβουλιά τον πόθο του ξετρέχει,
        εις την αρχή α βασανιστεί, καλό το τέλος έχει. ''
                               Ερωτόκριτος, Α΄, 15-16

 

 

          Ο  έρωτας παρουσιάζεται  με την ισχύ μιας φυσικής δύναμης που σιγά- σιγά καλλιεργείται ασυνείδητα και εξουσιάζει τον άνθρωπο , που δεν μπορεί να του αντισταθεί: 

                     

Γροικήσετε του Έρωτα, θαμάσματα τά κάνει:        εισέ θανάτους εκατό, όσοι αγαπούν, τους βάνει· πληθαίνει τως την όρεξη και δύναμη τως δίδει, μαθαίνει τσι να πολεμού, τη νύκτα, στο σκοτίδι· κάνει τον ακριβό φτηνό· τον άσκημο ερωτάρη· κάνει και τον ανήμπορον άντρα και παληκάρι· το φοβιτσάρην άφοβο, πρόθυμο τον οκνιάρη                        κάνει και τον ακάτεχο να ξεύρει κάθε χάρη.

            

Σημαντική καινοτομία του Κορνάρου είναι η ανάδειξη της ψυχολογικής κατάστασης των ηρώων και η πειστική αιτιολόγηση των κινήτρων της συμπεριφοράς τους.

 

Η συνάντηση του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας
Ἐφανερῶσαν το κ’ οἱ δυὸ πὼς εἶναι ἐκεῖ σωσμένοι
κι ἀπόκει στέκου σὰ βουβοὶ κ’ ἡ γλώσσα τως σωπαίνει.
Ἤτρεμ’ ἐκείνη σ’ μιὰ μεριὰ κ’ ἐκεῖνος εἰς τὴν ἄλλη
κι ὁ γεῖς τὸν ἄλλο ἐνίμενε τὴν ἐμιλιὰ νὰ βγάλη˙
μιὰν ὥρα ἐστέκα ἀμίλητοι καὶ τὰ πολλὰ ὁποὺ χώνα
ἐχάσαν τα, σοῦ φαίνεται, τὴν ὥρα ποὺ ἐσιμῶνα.
Δὲν εἶχαν τὴν ἀποκοτιὰ στὰ θέλου νὰ μιλήσου,
δὲν ξεύρουν ἀπὸ ποιὰ μεριὰ τὰ πάθη τως ν’ ἀρχίσου.

 

Η  πειστικότητα στη διαγραφή των χαρακτήρων και η έξοχη χρήση της δημοτικής γλώσσας της εποχής εξηγούν τη δημοφιλία του έργου και το καθιστούν ίσως το πρώτο αξιόλογο δείγμα της λόγιας νεοελληνικής μας ποίησης .

      Η γλώσσα του Ερωτοκρίτου είναι η κρητική διάλεκτος: χρησιμοποιούνται χαρακτηριστικοί διαλεκτικοί τύποι όπως τα άρθρα τση (της) και τσι (τις), η ερωτηματική αντωνυμία (ε)ίντα στη θέση του τι,^[4] τα άρθρα τον , την, το σε θέση αναφορικής αντωνυμίας (Δεν είχαν την αποκοτιά στα θέλου να μιλήσου), σίγηση του τελικού -ν στη γενική πληθυντικού και στο γ' πληθυντικό πρόσωπο (των αρμάτω, μιλήσου), τοποθέτηση της αντωνυμίας μετά το ρήμα (επίταξη του κλιτικού, π.χ. εχάσαν τα), χρήση τής παρεκτεταμένης αντωνυμίας αυτόνος και αυτείνος (κατά το εκείνος). Ειδικότερα βασίζεται στο ανατολικό κρητικό ιδίωμα και εμφανίζει τα τυπικά χαρακτηριστικά του, όπως χρήση της αντωνυμίας τως αντί τους (τα πάθη τως), τη χρήση της αύξησης η- στους παρελθοντικούς χρόνους (ήκαμε, ήβανε), την αποβολή του -ι- μετά από -σ- (απουράνωση, π.χ. να τσ' αξώση), καθώς και τον παθητικό αόριστο -θηκα, -θηκες, -θηκε (αντί του δυτικοκρητικου -θη, -θης, -θη(ν), π.χ. εχάθηκε αντί εχάθη).                     

     

‘’ Ερωτόκριτος’’ του Β. Κορνάρου , Γ. 891-936 : ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΡΗΓΑ ΗΡΑΚΛΗ ΚΑΙ ΠΕΖΟΣΤΡΑΤΟΥ

ΠΡΟΣΩΠΑ: ΠΟΙΗΤΗΣ, ΠΕΖΟΣΤΡΑΤΟΣ (πατέρας του Ερωτόκριτου), ΗΡΑΚΛΗΣ (βασιλιάς της Αθήνας, πατέρας της Αρετούσας)

Ρόλος του ποιητή: παντογνώστης αφηγητής της ιστορίας. Γνωρίζει τα πάντα, κατευθύνει την εξέλιξη της δράσης, προαναγγέλλει την αλλαγή των προσώπων στο έργο, αποκαλύπτει τις ενδόμυχες σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων, κρίνει και σχολιάζει τα πρόσωπα και τα γεγονότα, συλλογίζεται πάνω στα πάθη της φιλίας και του έρωτα…

Στόχος του Πεζόστρατου : να μιλήσει στο βασιλιά για τα αισθήματα του γιου του και την επιθυμία του να παντρευτεί την Αρετούσα.

Δίλημμα του Πεζόστρατου: διστάζει να μιλήσει στο βασιλιά, γιατί προβλέπει ότι θα συναντήσει έντονη αντίδραση και γνωρίζει ότι το αίτημα του γάμου είναι αταίριαστο για άνθρωπο της τάξης του και για τα κοινωνικά πρότυπα της εποχής. Τελικά όμως τους δισταγμούς του υπερνικά το συναίσθημα της πατρικής αγάπης και η  έγνοια του για την ευτυχία του γιου του.

Επιχειρήματα του Πεζόστρατου

• Προβάλλει τις αξίες του παρελθόντος, όταν οι άνθρωποι εκτιμούσαν περισσότερο τις αρετές ( τα πνευματικά και ηθικά χαρίσματα ) στους ανθρώπους, παρά την εξουσία και τα πλούτη.

• Μιλάει για τη συνήθεια των ισχυρών σε παλιότερες εποχές να παντρεύουν τα παιδιά τους με κοινωνικά κατώτερους, που είχαν ομορφιά, σοφία και σύνεση.
• Μιλάει για το ευμετάβλητο της ανθρώπινης ζωής ( εικόνα του τροχού της Τύχης).
• Η τύχη  και οι συγκυρίες συχνά αφαιρούν από τον άνθρωπο τα υλικά αγαθά( τα πλούτη και την εξουσία), δεν μπορούν όμως να καταλύσουν τα πνευματικά και ηθικά χαρίσματα.

Αντίδραση του βασιλιά

• Βίαιη αποπομπή του Πεζόστρατου
• Υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί
• Απειλές κατά της ζωής του
• Καταδίκη του Ερωτόκριτου σε ισόβια εξορία.




Σύγκρουση διαφορετικών αξιών που εκπροσωπούν οι δύο άντρες   (πνευματικά- υλικά αγαθά/  προσωπική, οικογενειακή ευτυχία – κοινωνική θέση, πολιτικές σκοπιμότητες ). 

          

Ποιος εις τον κόσμο εφάνηκε κι αγάπη δεν κατέχει; Ποιος δεν την εδικίμασε; Ποιος δεν τήνε ξετρέχει; Όχι οι αθρώποι μοναχά, πόχου ομιλιά και γνώση, τρέχουν εις τούτο το δεντρό τσ’ αγάπης, για να τρώσι: πέτρες, δεντρά και σίδερα και ζα στην οικουμένη όλα γνωρίζουν και γροικού τον πόθο πως τα γιαίνει κ’ ένα με τ’ άλλο τη φιλιά κι αγάπη λογαριάζει κι όλα αγαπούν και πεθυμούν το πράμα που ταιριάζει.
	Ερωτόκριτος, Γ΄, 1269-1276